Na području općine Vareš nalazi se oko 40 nekropola s više od 500 stećaka, a skoro svako selo u vareškom kraju ima svoju nekropolu koja se razlikuje po broju stećaka, njihovoj očuvanosti, ali i pristupačnosti. U selu Budoželj, udaljenom 10 kilometara od Vareša, nalazi se više od 80 stećaka, a u Stupnom Dolu je najveća nekropola sa 60 stećaka na jednom mjestu. 

Utonuli u zemlju

Osim u Budoželju i Stupnom Dolu, značajne nekropole nalaze se i u selima Radonjići, Pajtov Han, Kadarići, Dabravine, Brda, Striježevo i Kokoščići.

Voditelj vareškog Turist info centra i historičar Almir Čikmiš kaže da su nekropole u Stupnom Dolu i Budoželju proglašene nacionalnim spomenicima.

- Nacionalni spomenik na Budoželju čini nekropola sa 36 stećaka na Glavici, tri nišana na lokalitetu Gromile, nekropola sa 30 stećaka i 20 starih nišana na lokalitetu Višgreblje te nekropole sa 12 stećaka na lokalitetu Soina i dva na Vrhu – navodi Čikmiš.

Stećci koji se nalaze u Stupnom Dolu rađeni su veoma slabo, pa su većinom utonuli u zemlju, a neki su vidljivi samo djelimično.

- Nakropole u Varešu čine ploče, sanduci, sljemenjaci i amforni stećci. Većina njih na ovim područjima je izrađena od lokalnog kamena. Određen broj stećaka ukrašavaju realistička ili simbolička obilježja, predstava čovjeka i životinje, životinje i mjeseca, ruke s mačem i dva polumjeseca – pojašnjava Čikmiš.

Najbolje očuvani

Na putu prema selima Striježevo i Kokoščići, u ravnici kraj puta koji vodi prema ovim mjestima, nalazi se nekropola sa 42 stećka, od čega je 12 sljemenjaka, 13 sanduka i 17 ploča.

- Spomenici u tom dijelu su slabo klesani i dosta oštećeni, a nekropola je djelimično devastirana prilikom izgradnje puta – ističe naš sagovornik.

U susjednom selu Radonjići stećci se mogu naći na tri mjesta, od čega se na lokalitetu Brdo nalazi nekropola sa šest stećaka - dva sljemenaka i četiri sanduka.

- Na području pravoslavnog groblja nalazi se možda i najbolje očuvana nekropola s četiri sljemenaka koji su ukrašeni, a na Vrbici je jedan usamljeni stećak koji je dobro obrađen i očuvan, ali je i on djelimično utonuo u zemlju - ističe Čikmiš.

Bogata historija

U periodu od 13. stoljeća prije nove ere do dolaska Rimljana, devete godine nove ere, današnji Vareš naseljavalo je ilirsko pleme Desitijata. Izgradnja raskošnih i bogato opremljenih bazilika u susjednoj općini Breza i selu Dabravine kod Vareša govori da su dolina Stavnje i ovaj kraj imali ulogu snažnog kulturnog i političkog centra. O bogatoj historiji Vareša svjedoče i podaci da se na tom području nalazi osam registriranih nacionalnih spomenika.